درمنطقه کوهستانی وناهموارنیلی مرکزولایت دایکندی، کوهی است که بلند ترازهرکوه دیگراست. این کوه رحمت و لعنت بسیاری ازمردم نیلی را به گردن دارد. چون بعد ازظهرها تقریبا اکثریت خانه ها، بازار و بعضی ازدوایردولتی را زیرسایه خود می برد و درزمستان فحش و درتابستان گرم نیلی تشکرمردم را به جان می خرد. کوه "چوگانی" برای هرساکن نیلی دوستی ای دارد به بلندای عمرش. اما کمترنیلی گی است که قله این کوه را فتح کرده باشد. چون هم بسیاربلند است و هم راه هایش صعب العبور.
دوسال پیش وقتی درنیلی بودم، اولین بار این انگیزه درمن پیدا شد که چوگانی را فتح کنم، اما کسی حاضرنشد که همراهی ام کند و نشد. بلاخره دیروزبا چهارنفردیگرتصمیم گرفتیم که به این آرزوی دیرینه جامه عمل بپوشانیم. من، علی که مثل من بیکاراست، سرور که بچه یکاولنگ است وکودکی اش با کوه ودره سرشده، علی بابا که عاشق ماجراجوئی است و شریف که ازمرکزنیلی است ومی گفت که درکودکی زیاد این کوه را گشته است، تیم امروزی ماست.
تاپای کوه و جایی که سرک وجود دارد، با موترسیکل می رویم و ازآن به بعد، بدون اینکه راه مشخصی را برگزینیم، به کوه می زنیم و انگیزه بالا باعث می شود که قدمهای اولیه را خیلی سریع بالا شویم. من ازهمه تیم عقب می مانم، سرفه و سوزش سینه دماراز روزگارم درآورده است. هفته گذشته درکابل به سختی سرما خورده بودم وفکر میکنم این هم پیامد همان مریضی بود.
دوساعتی که میرویم، دریکی ازصعب العبورترین قسمت های کوه، سرور گم می شود. هرچه صدایش میکنیم، جوابی نمی شنویم. ازآنجا که باید ازصخره های بسیار بلند و پربرف می گذشتیم، احتمال لغزیدن پا و سقوط دربین سنگها خیلی بالا بود. نگران می شویم و من و شریف پانزده دقیقه ای بدنبال او می گردیم. تلفنش هم آنتن نمی دهد. بین تمام سنگها را می گردیم، اما اثری نمی یابیم. با دیگراعضاء تیم تماس میگیریم که برگردند و بیشترجستجوکنیم. بعد ازحدود نیم ساعت، تلفنش زنگ میخورد. درمی یابیم که سرورخان، بدون اینکه به صدای ما جواب بدهد، خپ خود را گرفته و ازهمه گروه پیشی گرفته است. خاطرمان جمع می شود و به راه ادامه می دهیم.
بعد ازسه و نیم ساعت، درجایی درکمرکوه که هموارتراست، اطراق می کنیم. هیزم جمع میکنیم و چای و بعد هم غذا که تن ماهی و کنسرو لوبیاست. سرورمتخصص گروه دراین قسمت است. هیزم، آتش و کوه، تخصص اوست.
چای سیاه تیره دود زده، بعد ازسه و نیم ساعت راه بسیارسخت و پیاده روی طاقت فرسا، به قول پدرم برایمان "طلا" مزه میداد. بعد ازیک ساعت استراحت، برای ادامه کارآماده می شویم، اما علی و شریف اظهارناتوانی میکنند و ازادامه سفرسرباز می زنند. من، سرور و علی بابا ادامه می دهیم. ازآنجا با این فکرحرکت میکنیم که بیست دقیقه دیگربه قله کوه می رسیم، اما بعد ازحدود نیم ساعت، به صخره هایی می رسیم که باید به پشت خوابید و با دو پا آنقدربه صخره ها فشاربیاوریم که خود را بالا بکشیم. دست هایمان، روی یخ، آنقدرمی ماند که کرخت می شد، اما هنوزهم نمی توانستیم ازروی یخ، برش داریم. چون برداشت دست همان و سقوط به روی صخره های خشن و بی رحم همان. اگرچه دستکش داشتیم، اما ترجیح میدادیم دستهایمان برهنه باشد، چون بهترمی توانستیم از درزهای صخره ها محکم بگیریم. بعضی جاها خارهای تیغ دار را با دست آنچنان می گرفتیم که گوئی تنها ناجی ماست و همچنان بالا می رفتیم.
ما نابلد بودیم و به بدترین موقعیت کوه برخورده بودیم. اما فرصت این نبود که از راه های دیگرمی رفتیم، چون حد اقل دو ساعت وقت دیگر را هم می گرفت.
بعضی جاها، کمره نازنینم با سنگ کوه برخورد می کرد، اما هیچ چاره دیگری نبود. یکبارکمره بین من و کوه قرارگرفت و هردودستم را هم ازکوه گرفته بودم. بسیارناجوانمردانه به کمره ام فشارمی آوردم که نیفتم و این نامردی بزرگی ازیک عکاس درحق کمره اش است. خیلی خسته شده بودیم و یکی دو دفعه هم ناامید. بعضی جاها تقریبا راه برای عبورنبود و ما با صرف کردن بیست دقیقه وقت، میتوانستیم فقط سه متربالا برویم.
خوبی سنگهای نیلی این است که زبرند و سطح صیقلی و صاف ندارند و پایمان بخوبی به آن بند می شد. برف دیگردشمن ما بود. خیلی جاها برف تا یک مترهم می رسید، اما درکل زیاد نبود.
بلاخره بعد ازحدود دوساعت دیگر، به قله رسیدیم و همه مشقت راه را فراموش کردیم. دیوانه وارفریاد می زدیم و به اطراف نگاه میکردیم.
وقت کم داشتیم و باید زود پس می آمدیم. پانزده دقیقه ای ماندیم و برگشتیم. جی پی اس نداشتیم که ارتفاع را می گرفتیم. اما برای من خیلی جالب بود. همه جا دیده می شد. عکسهای زیادی گرفتم وبرگشتیم. برگشت هم دست کمی ازرفتن نداشت. ازهمان راه که آمده بودیم، پس آمدیم. به کمرکوه که رسیدیم، دیدیم که رفقا رفته اند و ما هم بدون معطلی پایین آمدیم. اما هرچه می آمدیم، راه درازتر میشد. زانوهایمان سست شده بودند. آنقدرخسته بودیم که دیگرباهم حرف هم نمی زدیم. پائین ترکه رسیدیم، کم کم هوا تاریک شد. اما مهتاب کمک مان می کرد. بلاخره با پایین رسیدیم. جایی که موترسیکل ها بود. بدون معطلی سوارشده و به اتاق آمدیم وتازه درد پاهایمان شروع شده بود....
تاپای کوه و جایی که سرک وجود دارد، با موترسیکل می رویم و ازآن به بعد، بدون اینکه راه مشخصی را برگزینیم، به کوه می زنیم و انگیزه بالا باعث می شود که قدمهای اولیه را خیلی سریع بالا شویم. من ازهمه تیم عقب می مانم، سرفه و سوزش سینه دماراز روزگارم درآورده است. هفته گذشته درکابل به سختی سرما خورده بودم وفکر میکنم این هم پیامد همان مریضی بود.
دوساعتی که میرویم، دریکی ازصعب العبورترین قسمت های کوه، سرور گم می شود. هرچه صدایش میکنیم، جوابی نمی شنویم. ازآنجا که باید ازصخره های بسیار بلند و پربرف می گذشتیم، احتمال لغزیدن پا و سقوط دربین سنگها خیلی بالا بود. نگران می شویم و من و شریف پانزده دقیقه ای بدنبال او می گردیم. تلفنش هم آنتن نمی دهد. بین تمام سنگها را می گردیم، اما اثری نمی یابیم. با دیگراعضاء تیم تماس میگیریم که برگردند و بیشترجستجوکنیم. بعد ازحدود نیم ساعت، تلفنش زنگ میخورد. درمی یابیم که سرورخان، بدون اینکه به صدای ما جواب بدهد، خپ خود را گرفته و ازهمه گروه پیشی گرفته است. خاطرمان جمع می شود و به راه ادامه می دهیم.
بعد ازسه و نیم ساعت، درجایی درکمرکوه که هموارتراست، اطراق می کنیم. هیزم جمع میکنیم و چای و بعد هم غذا که تن ماهی و کنسرو لوبیاست. سرورمتخصص گروه دراین قسمت است. هیزم، آتش و کوه، تخصص اوست.
چای سیاه تیره دود زده، بعد ازسه و نیم ساعت راه بسیارسخت و پیاده روی طاقت فرسا، به قول پدرم برایمان "طلا" مزه میداد. بعد ازیک ساعت استراحت، برای ادامه کارآماده می شویم، اما علی و شریف اظهارناتوانی میکنند و ازادامه سفرسرباز می زنند. من، سرور و علی بابا ادامه می دهیم. ازآنجا با این فکرحرکت میکنیم که بیست دقیقه دیگربه قله کوه می رسیم، اما بعد ازحدود نیم ساعت، به صخره هایی می رسیم که باید به پشت خوابید و با دو پا آنقدربه صخره ها فشاربیاوریم که خود را بالا بکشیم. دست هایمان، روی یخ، آنقدرمی ماند که کرخت می شد، اما هنوزهم نمی توانستیم ازروی یخ، برش داریم. چون برداشت دست همان و سقوط به روی صخره های خشن و بی رحم همان. اگرچه دستکش داشتیم، اما ترجیح میدادیم دستهایمان برهنه باشد، چون بهترمی توانستیم از درزهای صخره ها محکم بگیریم. بعضی جاها خارهای تیغ دار را با دست آنچنان می گرفتیم که گوئی تنها ناجی ماست و همچنان بالا می رفتیم.
ما نابلد بودیم و به بدترین موقعیت کوه برخورده بودیم. اما فرصت این نبود که از راه های دیگرمی رفتیم، چون حد اقل دو ساعت وقت دیگر را هم می گرفت.
بعضی جاها، کمره نازنینم با سنگ کوه برخورد می کرد، اما هیچ چاره دیگری نبود. یکبارکمره بین من و کوه قرارگرفت و هردودستم را هم ازکوه گرفته بودم. بسیارناجوانمردانه به کمره ام فشارمی آوردم که نیفتم و این نامردی بزرگی ازیک عکاس درحق کمره اش است. خیلی خسته شده بودیم و یکی دو دفعه هم ناامید. بعضی جاها تقریبا راه برای عبورنبود و ما با صرف کردن بیست دقیقه وقت، میتوانستیم فقط سه متربالا برویم.
خوبی سنگهای نیلی این است که زبرند و سطح صیقلی و صاف ندارند و پایمان بخوبی به آن بند می شد. برف دیگردشمن ما بود. خیلی جاها برف تا یک مترهم می رسید، اما درکل زیاد نبود.
بلاخره بعد ازحدود دوساعت دیگر، به قله رسیدیم و همه مشقت راه را فراموش کردیم. دیوانه وارفریاد می زدیم و به اطراف نگاه میکردیم.
وقت کم داشتیم و باید زود پس می آمدیم. پانزده دقیقه ای ماندیم و برگشتیم. جی پی اس نداشتیم که ارتفاع را می گرفتیم. اما برای من خیلی جالب بود. همه جا دیده می شد. عکسهای زیادی گرفتم وبرگشتیم. برگشت هم دست کمی ازرفتن نداشت. ازهمان راه که آمده بودیم، پس آمدیم. به کمرکوه که رسیدیم، دیدیم که رفقا رفته اند و ما هم بدون معطلی پایین آمدیم. اما هرچه می آمدیم، راه درازتر میشد. زانوهایمان سست شده بودند. آنقدرخسته بودیم که دیگرباهم حرف هم نمی زدیم. پائین ترکه رسیدیم، کم کم هوا تاریک شد. اما مهتاب کمک مان می کرد. بلاخره با پایین رسیدیم. جایی که موترسیکل ها بود. بدون معطلی سوارشده و به اتاق آمدیم وتازه درد پاهایمان شروع شده بود.... 
درآنجا حدود یک و نیم هزار الی دوهزارنفردرصحن حویلی ولایت گردهم آمده اند و سینه زنی میکنند. مقامات هم حضوردارند.
عکس میگیرم و به دنبال سوژه میگردم. سخنرانی شروع می شود. والی و بعد کسی بنام کریمی و بعد هم کسی دیگربنام مظفری که بسیارطولانی صحبت کرد.
بعد مراسم تمام شد و هرکس به طرف خانه خویش روان شد. چند ریاست دولتی را هم می بینم که بیسکویت، شیر، شربت و خرما توزیع میکنند و تابلوهایشان را هم نصب کرده اند.
درحالیکه هنوزفلسفه این را کشف نکرده ام که چرا باید مراسم عاشورا دردفترولایت گرفته شود ودولت حکم برگزارکننده را داشته باشد، به طرف بازار روان می شوم.
امین رسا دوست قدیمی ام را می بینم که سوار بر موتر لند کروزر سفید رنگی به طرف مهمانخانه والی میرود که محل اقامت من هم نزدیک آن است، اما او مرا نمی بیند. بعد ازظهر والی را ملاقات می کنم. محرم است و اوهم کاملا سیاه پوشیده است. وقتی مرا معرفی میکنند، والی میگوید که قبلا گزارشهای مرا خوانده است وبعد تلفنهای زیادی درجریان ملاقات برایش می آید. اقبال را هم می بینم. جوانی که 
والی تعارفم میکند که می توانم درمهمانخانه اش بمانم، تشکرکرده رد میکنم و میگویم که نزد دوستانم هستم و مشکلی دراین زمینه وجود ندارد. درهمین هنگام، امین رسا وارد می شود وبا سروصدا مرا درآغوش میکشد. بعد ازچند دقیقه صحبت درباره موضوعات مختلف که بیشترحول محور دایکندی وژورنالیزم است، خداحافظی کرده می برایم.
یکی ازدوستان که وعده داده بود برایم موترسیکلی تهیه میکند زنگ میزند و بعد تر، موترسیکلی دراختیارم قرارمیدهد. خوشحال می شوم و ازآنجا بدیدارشهردار می روم. طبق معمول دفترش فوق العاده تمیزو با سلیقه چیده شده است. ازهردری سخن می گوئیم. دخترش اندیرا هم می آید و من که همیشه ازاو خوشم می آمد، می بوسمش. ازآنجا مستقیما به ریاست عودت کنندگان و مهاجرین می روم که امین رسا رئیس آن اداره است. به گرمی استقبالم می کند و ازخاطرات گذشته قصه میکند. حسی نوستالوژیک لبخندی ملیح برلبهای هردوی مان می نشاند.
چند سرک جدید هم جورشده، اما ازقیرخبری نیست. پول مصرف می کنند و سرک درجه دو می سازند، یعنی هموارکاری میکنند و ازآنجا که نیلی تمام زمینش را نوعی سنگ خاص بنام "کرول" پوشانده است، هموارکاری اش زیاد سخت نیست و پول کمی می خواهد. یک پیاده رو زیبا هم ازبازارتا ولایت کشیده شده که وقتی رویش قدم میزنی، بیاد کوچه های قدیمی پاریس می افتی. اما شنیده ام که بعضی ازقسمت هایش درمحدوده سرک است و قراراست بزودی خراب شود.
اکسکواتور(بیل های میکانیکی) و بولدوزرهای شهرداری هم درحال کارند و دشتی که قراراست به عنوان شهرجدید توزیع شود را هموارکاری میکنند.
بازارپاکترازگذشته است. بیلرهای کثافات با آرم شهرداری نیلی، همه جا به چشم می خورد. حتی دراماکن خصوصی (در تنها حمام پنج اتاقه دایکندی که شصت افغانی می گیرد).
دوکانها کمی تخصصی ترشده اند. قبلا دریک دوکان ازچپلق گرفته تا مربا و ازمرغ گرفته تا گولی موترگرفتگی می فروختند، اما حالا خیلی ازدوکانها، فقط تیپ خاصی ازاجناس را می فروشند. سه چهارتا عکاسی دیجیتال لوکس هم درست شده است و یک اینترنت کلب هم راه افتاده است. گرانی بیداد می کند. یک لیتردیزل هفتاد افغانی است. یک سیرچوب بالاتراز120 افغانی وگازکیلوی 90 افغانی.
زمان ورود من، مصادف با زمان برگشت حاجی ها ازحج است. همان حاجی هایی که مشهورترین جمله شان این است "یک خوابی بود و تیرشد" و بعد شروع میکنند که درسعودی تشنابهای هوتلهایش اینجنین است و موترهایش آنچنان. عده زیادی ازمدم به استقبال حاجی هایشان آمده اند وهوتلهای بازارفوق العاده شلوغ است.
محرم دیگرمناسبتی است که به محض ورود، حضورش را به رخت می کشد. موترهای پولیس با بیرقهای "یاحسین" ویکی دوتایشان با بلند گوهایی که نوحه می خوانند، به این طرف و آنطرف می روند. یکی دو تا پوسته امنیتی پولیس هم دروازه محرمی پوشیده ازپارچه سیاه ساخته اند. یکی ازشهروندان نیلی می گفت که دولتی ها برای سوء استفاده ازدین و یافتن مقبولیت مردمی، ازپول ملت دروازه امام حسین می سازند.
به محض ورود، با استقبال گرم دوستان روبروشدم. حسین اخلاقی حسابی تحویلم گرفت و همین طوربقیه دوستان. همه دوستان قدیمی خیلی خوشحال می شوند و بعدهم دعوتم میکنند و من هم بدنبال یک وعده غذای چرب، ازخدا خواسته قبول میکنم.
خبرخوش دیگراینکه این روزها رادیوی خصوصی جدیدی بنام "رادیو نسیم" آغازبه فعالیت میکند. این رادیو با سرمایه شخصی مهدی موحدی و رضا واحدی ایجاد شده است. بزودی کنفرانس گزارشدهی دولت به ملت دردایکندی آغازمی شود. اگرچه خیلی نمادین است، اما بدنیست. لااقل تمرین دموکراسی می شود برای سالهایی که دولت واقعا باید به ملت حساب بدهد.
شهردار نیلی خانم عذرا جعفری را درولایت دیدم. قول دادم که به دفترش می روم، اما هنوزوقت نکرده ام.
پیش دوستم حبیب رادمنش رفته بودم که حالا معاون والی است. استقبال گرمی کرد و ازخاطرات گذشته قصه کردیم. خاطره همان شبی را که باهم دریک موترازمزارتا کابل آمده بودیم و نصف شب به کابل رسیده بودیم، بعد تاکسی گرفته وبودیم بعد ازبسیارماجرا دریک هوتل، جایی برای خواب پیدا کرده بودیم، صبح که بیدارشده بودیم، او ازمن پرسیده بود که تودراینجا چه میکنی؟ ومن گفته بودم که من دیشب آمدم. بعد او گفته بود که من هم دیشب آمدم. تازه فهمیده بودم که همسفردیشب من، خود همین آقا بوده است.
نگرانی بسیاری ازبچه هایی که درصنف دوازده می خوانند این است که مبادا کنکوربرگزارشود و نسبت برفباری ومسدود بودن راه ها، نتوانند به امتحان برسند.
پیاده روی درنیلی عجب صفائی دارد، یک ساعت شیب تند سربالائی را ازبازارتا ولایت میروم و خیس عرق می شوم. اما یکی ازدوستان قراراست لطف بکند و یک موترسیکل برایم پیدا کند. هوا این روزها درنیلی واقعا عالی است. نه زیاد سرد و نه زیاد گرم. البته ساکنین نیلی گلایه دارند که سرد شده است، اما برای من که ازبامیان آمده ام، معتدل جلوه میکند.
دیدن من، درحالیکه کمره ام ازگردنم آویزان است و کوله پشتی ام برپشت، چیززیاد عجیبی نیست. یادم می آید چند سال قبل با همین تیپ، خیلی تابلو بودم. این یعنی که حالا مردم به دیدن چهره های بیگانه عادت کرده اند.
دردوایردولتی خبری ازدریشی یا لباس رسمی نیست و حضورزنان خیلی خیلی کمرنگ است. به لطف محرم، ساعات رسمی ادارات کوتاه ترشده است و معمولا ساعت دو نیم بعد ازظهر، مراجعین با درهای بسته روبرو می شوند. البته این حکم قطعی نیست و شاید اداراتی باشند که تا چهارکارکنند.
به خوابگاه محصلین دارالمعلمین نیلی رفتم. یکی ازاقوامم را پیدا کردم. ازوضعیت درسی شان جویا شدم. به نظرم زیاد بد جلوه نکرد. استادانشان آدمهای مسلکی ای هستند و یکی دو تایشان هم تادرجه ماستری درس خوانده اند. یک دانشگاه خصوصی (مؤسسه تحصیلات عالی) به نام " ناصرخسرو" هم ایجاد شده که تقریبا درانتهای سال اول تحصیلی خود قراردارد.
یکی ازویژگیهای نیلی (که من خیلی دوستش دارم) این است که شما میتوانید درعین زمان، شاهد فرهنگها و گویشها (لهجه ها) ی مختلف ازاقصی نقاط این ولایت چندین اقلیمه باشید. کجرانیها با آن تیپهای قندهاری شان، سنگ تختگی ها با جورابهای گرم پشمی شان و مردمان کیتی با لهجه تقریبا پشتونی شان، همه و همه زیبایی خاص خود را دارند.
نیلی شهرموترسیکل است. اگرتعداد موترسیکل ها را برتعداد ساکنین نیلی تقسیم کنیم، شاید پنجاه درصد مردم موترسیکل دارند. قبل ها موترهای داکسن (تویوتایی که طالبان زیاد استفاده میکردند) به وفوردرنیلی دیده می شد، اما حالا تعدادشان کم شده و درعوض مینی وانهای (فلانکوچ) بسیارشده است. کرایه ها فوق العاده بالاست. ازنیلی تا کابل از2200 الی 1600 افغانی برای هرنفرمی گیرند. می گویند اگربرفباری شروع شود، گرانترهم می شود.
